Năm 1968 được xem là bước ngoặt lịch sử của thế hệ “cánh tả mới”. Tại Mỹ, sinh viên xuống đường phản đối chiến tranh Việt Nam, chiếm giữ các trường đại học và gây ra những cuộc bạo loạn chính trị. Ở Pháp, phong trào sinh viên phản đối “sự suy đồi của phương Tây” nhanh chóng biến thành làn sóng bãi công, liên minh công – nông – sinh viên, suýt làm sụp đổ chính phủ De Gaulle.

Dù các cuộc nổi dậy ấy tan rã, tinh thần cực đoan thế tục vẫn âm thầm lan tỏa. Tại Mỹ, nhiều người trong số đó bước vào giới học thuật, từng bước áp đặt một hệ tư tưởng phi tôn giáo lên các thế hệ sinh viên. Còn tại châu Âu, những nhà hoạt động cánh tả thập niên 60 len lỏi vào bộ máy nhà nước và Liên minh châu Âu, cổ vũ cho một “chủ nghĩa thế tục hành chính” muốn kiểm soát mọi lĩnh vực xã hội — từ đạo đức, gia đình, giáo dục, đến cả cảm xúc con người.

Triết gia chính trị người Pháp Pierre Manent, trong cuốn Beyond Radical Secularism (Vượt qua chủ nghĩa thế tục cực đoan), đã cảnh báo rằng từ sau 1968, nền tảng đạo đức và tinh thần cộng đồng của Pháp bị bào mòn nghiêm trọng. Khi nhà nước thế tục (laïcité) được tuyệt đối hóa, mọi hình thức niềm tin chung đều bị trung hòa; tôn giáo bị đẩy vào phạm vi “ý kiến cá nhân”; và “quyền cá nhân” thay thế “thiện ích chung”.

Hệ quả là xã hội Pháp không còn sức đề kháng trước khủng hoảng nhập cư và căng thẳng văn hóa. Những người Hồi giáo, vốn được tiếp nhận “như họ vốn là”, nay trở thành cộng đồng khép kín, khó hòa nhập với các giá trị phương Tây. Giả định rằng “mọi người rồi sẽ trở nên hiện đại và thế tục” đã thất bại.

Manent cho rằng, để vượt qua xung đột, nước Pháp cần một “chính trị của điều có thể” tức là một thỏa hiệp thực tế. Nhà nước nên công nhận quyền sống tôn giáo của người Hồi giáo, nhưng đồng thời yêu cầu họ tuân thủ các giá trị cốt lõi như tự do tư tưởng, bình đẳng giới, và tách biệt quyền lực tôn giáo – chính trị.

Ông nhấn mạnh: “Nhà nước có thể trung lập, nhưng xã hội thì không.” Văn hóa Pháp, theo ông, mang dấu ấn sâu đậm của Kitô giáo, không phải để loại trừ ai, mà để khẳng định căn tính văn minh dựa trên lòng nhân, lý trí và đức tin.

Lời cảnh báo của Manent như một lời mời gọi phương Tây nhìn lại: khi đánh mất cội nguồn thiêng liêng, tự do cũng dần rơi vào hỗn loạn. Vượt qua chủ nghĩa thế tục cực đoan không phải là phủ nhận tiến bộ, mà là tìm lại linh hồn đạo đức cho một nền văn minh đang mệt mỏi vì chính sự “trung lập” của mình.

• Biên dịch: Beyond Radical Secularism