Đức Hồng Y Giuse Maria Trịnh Như Khuê (11.12.1898 – 27.11.1978) là Hồng y tiên khởi của Giáo hội Công giáo Việt Nam, Tổng Giám mục tiên khởi của Tổng giáo phận Hà Nội và là một trong những gương mặt nổi bật của Giáo hội Việt Nam trong thế kỷ XX. Ngài sinh tại thôn Tràng Duệ, xã Tràng An, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam (nay thuộc Ninh Bình), trong một gia đình Công giáo đông con, thân phụ là ông Trịnh Như Thành – một nho sinh mở trường dạy chữ Hán và phục vụ giáo xứ. Từ nhỏ, cậu bé Khuê đã tỏ ra thông minh, ham học, sớm học chữ Hán, đọc sách truyện Tử đạo bằng chữ Nôm và nuôi ý hướng dâng mình cho Chúa, dù ban đầu bị cha ruột ngăn cản. Được linh mục chính xứ nhận làm con nuôi và gửi vào Tiểu chủng viện Hoàng Nguyên, rồi trường Puginier và Đại chủng viện Kẻ Sở, thầy Khuê dần trưởng thành trong môi trường tu đức và học vấn, nổi bật với khả năng ngôn ngữ, đặc biệt tiếng Pháp, nên từng được chọn làm thông ngôn cho Khâm sứ Tòa Thánh tại Việt Nam.

Ngày 1.4.1933, tại Kẻ Sở, thầy giảng Giuse Trịnh Như Khuê được phong chức linh mục. Từ đó, ngài lần lượt phục vụ với nhiều sứ vụ: phó xứ Khoan Vĩ, giáo sư Tiểu chủng viện Hoàng Nguyên, rồi phó xứ và sau đó là cha chính xứ Hàm Long – một giáo xứ lớn giữa lòng Hà Nội. Linh mục Khuê đặc biệt nổi tiếng với lòng sùng kính Đức Maria, các hoạt động bác ái, cứu đói trong nạn đói 1945, và việc thành lập cũng như cổ vũ các hội đoàn như Đạo binh Đức Mẹ, Legio Mariae. Đời sống thiêng liêng sâu sắc, khả năng lãnh đạo, ý thức kỷ luật và lòng gắn bó với giáo dân khiến ngài nhanh chóng trở thành một khuôn mặt trụ cột của giáo phận Hà Nội trong bối cảnh xã hội đầy biến động.

Ngày 18.4.1950, Tòa Thánh bổ nhiệm linh mục Giuse Maria Trịnh Như Khuê làm Giám mục hiệu tòa Synaus, Đại diện Tông Tòa Hạt Đại diện Tông Tòa Hà Nội; lễ tấn phong diễn ra tại Nhà thờ Lớn Hà Nội ngày 15.8.1950. Từ đây bắt đầu 28 năm mục vụ Giám mục trong bối cảnh chiến tranh, chia cắt đất nước, cải cách ruộng đất, di cư 1954 và sau đó là thời kỳ xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc. Ngài chọn ở lại với giáo phận, kiên quyết giữ vững đời sống đức tin cho giáo dân, đồng thời nỗ lực tìm con đường chung sống hòa bình với chính quyền mới trong khi vẫn bảo vệ tự do tôn giáo ở mức có thể. Giám mục Khuê tổ chức, củng cố hệ thống chủng viện, hội đoàn, mở các lớp giáo lý, ra nhiều thư chung và thông cáo mục vụ mang chiều sâu thiêng liêng nhưng cũng rất thực tế, như các thư về tôn sùng Đức Mẹ, Thánh Giuse, thiết lập các hội cứu tế, cổ vũ yêu thương và hòa giải sau cải cách ruộng đất, đào tạo giáo lý viên, âm thầm đào tạo linh mục, thậm chí chủ sự nhiều lễ truyền chức “chui” trong hoàn cảnh bị kiểm soát gắt gao. Ngài cũng là người đã dâng thành phố Hà Nội và Tổng giáo phận cho Đức Mẹ, khởi xướng Năm Thánh Đức Mẹ Hà Nội và làm cho lòng sùng kính Đức Mẹ bén rễ sâu trong đời sống người Công giáo miền Bắc.

Ngày 24.11.1960, khi Tòa Thánh thiết lập Hàng giáo phẩm Việt Nam, Giám mục Trịnh Như Khuê được đặt làm Tổng Giám mục tiên khởi của Tổng giáo phận Hà Nội, đứng đầu Giáo tỉnh Hà Nội. Trong cương vị này, dù nhiều năm bị hạn chế đi lại, thậm chí bị quản thúc tại Tòa Giám mục, ngài vẫn tiếp tục lãnh đạo âm thầm nhưng kiên định: chỉnh đốn đời sống phụng vụ, khuyến khích cầu nguyện cho Công đồng Vatican II, quan tâm đào tạo hàng giáo sĩ, và chuẩn bị người kế vị bằng việc tấn phong Tổng Giám mục phó Giuse Maria Trịnh Văn Căn năm 1963 sau một biến cố sức khỏe bất ngờ. Sau ngày đất nước thống nhất, ngài cùng hàng giáo phẩm Việt Nam tham gia đối thoại với chính quyền về việc tôn kính tổ tiên, về vai trò người Công giáo trong công cuộc xây dựng đất nước, đồng thời tiếp tục là tiếng nói nội tâm của một Giáo hội biết kiên nhẫn, chịu đựng nhưng không bỏ cuộc.

Năm 1976, giữa bối cảnh Giáo hội Việt Nam còn rất nhiều khó khăn, Giáo hoàng Phaolô VI âm thầm chọn Tổng Giám mục Trịnh Như Khuê làm Hồng y in pectore, rồi công bố tước hiệu Hồng y Linh mục nhà thờ San Francesco di Paola ai Monti trong công nghị ngày 24.5.1976. Ngài trở thành Hồng y người Việt Nam đầu tiên, đại diện duy nhất của Giáo hội Việt Nam trong Hồng y đoàn, và tham dự cả hai mật nghị năm 1978 bầu nên Giáo hoàng Gioan Phaolô I và Gioan Phaolô II. Trở về Việt Nam sau các lần sang Roma, Hồng y Khuê vẫn sống giản dị, âm thầm nơi Tòa Giám mục Hà Nội, tiếp tục chu toàn bổn phận mục tử cho tới những ngày cuối đời.

Tối 27.11.1978, chỉ một ngày sau khi dâng lễ và chầu Thánh Thể tại Nhà thờ Lớn Hà Nội, Hồng y Giuse Maria Trịnh Như Khuê đột ngột qua đời, hưởng thọ 80 tuổi, sau 28 năm giám mục và hơn 2 năm mang tước vị Hồng y. Ngài được an táng ngay dưới bậc tam cấp trước cung thánh Nhà thờ Chính tòa Hà Nội, như một ước nguyện khiêm tốn: để mỗi bước chân giáo dân tiến lên rước lễ cũng là một lời cầu nguyện cho vị mục tử đã hiến trọn đời mình cho Giáo hội. Về ngài, nhiều tác giả nhận định đó là một mục tử kiên cường và trung thành: suốt 25 năm giữa chiến tranh, chia cắt và thử thách, vẫn giữ cho đoàn chiên vững đức tin, đồng thời chu toàn bổn phận của một người công dân yêu nước, biết kháng cự thầm lặng nhưng can đảm trước mọi nỗ lực thao túng Giáo hội.