Tông huấn Dilexi Te của Đức Giáo hoàng Lêô XIV, tiếp nối truyền thống Học thuyết Xã hội Công giáo từ Rerum Novarum (1891) cho đến các văn kiện gần đây như Evangelii Gaudium và Dilexit Nos, đã đưa ra một khẳng định rõ ràng và mạnh mẽ: nghèo đói và bất bình đẳng không phải là điều ngẫu nhiên, càng không phải là định mệnh tự nhiên, nhưng là hậu quả của “các nguyên nhân cơ cấu của nghèo đói” và “cơ cấu tội” đã ăn sâu trong đời sống xã hội. Đây là một tiếng nói ngôn sứ, mời gọi Giáo Hội và toàn thể nhân loại can đảm nhìn thẳng vào căn nguyên của những vết thương xã hội đương đại.

Cấu trúc Kinh tế và Thị trường gây chết người

Một trong những điểm nổi bật của giáo huấn xã hội là việc vạch rõ những cơ cấu kinh tế bất công như nguồn gốc sâu xa của nghèo đói. Văn kiện gọi đây là “sự độc tài của một nền kinh tế sát hại”. Đó là hệ quả của những ý thức hệ đề cao tính tự trị tuyệt đối của thị trường và đầu cơ tài chính, vốn tin rằng “các lực lượng thị trường vô hình sẽ tự điều chỉnh mọi sự”. Nhưng thực tế, chính hệ thống này lại “đòi hy sinh từ đám đông để phục vụ nhu cầu của kẻ quyền thế”.

Trong bối cảnh đó, khoảng cách giàu nghèo ngày càng gia tăng. Khi “lợi tức của thiểu số tăng trưởng theo cấp số nhân thì khoảng cách ngăn chia đa số với sự thịnh vượng của những kẻ ít ỏi hạnh phúc ấy cũng tăng theo”. Hệ thống phân phối tài sản trở nên méo mó, khiến của cải tập trung vào một nhóm nhỏ trong khi đa số vẫn sống trong thiếu thốn. Việc “chiếm hữu của dư thừa chỉ cho lợi ích riêng khi người khác thiếu cả những nhu cầu tối thiểu của đời sống” bị giáo huấn lên án như một sự tha hóa chức năng xã hội của tư hữu.

Cấu trúc Chính trị và Thiếu kiểm soát

Bên cạnh các cơ cấu kinh tế, tông huấn chỉ ra sự suy yếu của các thiết chế chính trị như một nguyên nhân làm gia tăng bất bình đẳng. Các ý thức hệ kinh tế hiện nay thường “khước từ quyền của các quốc gia là những chủ thể được trao trách nhiệm canh chừng vì công ích trong việc thực thi bất cứ hình thức kiểm soát nào”. Từ đó, “một nền chuyên chế mới đang sinh ra, vô hình và thường là ảo, đơn phương và không thương xót áp đặt luật lệ của mình”.

Bất công còn được nuôi dưỡng bởi “sự thiếu các nguồn lực xã hội mà quan trọng nhất là những thiết chế”. Như Đức Bênêđictô XVI từng nói trong Caritas in Veritate, nạn đói không chỉ do thiếu vật chất mà chủ yếu do thiếu những cơ cấu xã hội bảo đảm quyền tiếp cận lương thực và nước uống. Khi quyền lực kinh tế vượt khỏi tầm kiểm soát chính trị, người nghèo trở thành những người đầu tiên phải gánh chịu hậu quả.

ICấu trúc Văn hóa – Xã hội: Cơ cấu Tội

Ngoài những yếu tố thể chế, tông huấn đặc biệt nhấn mạnh đến “các cơ cấu tội” bắt nguồn từ não trạng xã hội. Tội xã hội củng cố một “não trạng thống trị coi là bình thường điều vốn chỉ là ích kỷ và dửng dưng”. Đây chính là sự “tha hóa xã hội”, khi việc làm ngơ người nghèo trở thành điều hiển nhiên trong lối sống hiện đại.

Tông huấn cảnh báo về “một thứ văn hóa loại trừ vẫn còn tồn tại”, vốn thản nhiên dung túng cho hàng triệu người chết đói hoặc sống trong những điều kiện không xứng phẩm giá con người. Mô hình phát triển hiện đại, khi kết hợp với sự suy thoái môi sinh, tạo nên những gánh nặng đặc biệt cho những người mong manh nhất. Trong khi đó, mô hình thành đạt cá nhân, tôn vinh tự lực, lại ít khuyến khích việc nâng đỡ những người yếu kém và bị bỏ lại phía sau.

Bất bình đẳng: Cội rễ của các tệ nạn

Giáo huấn xã hội khẳng định dứt khoát: “Bất bình đẳng là cội rễ của các tệ nạn xã hội.” Trong một thế giới nơi nhân quyền vẫn không được thực hiện bình đẳng cho mọi người, tiếng nói của Giáo Hội mời gọi cộng đoàn tín hữu và toàn thể xã hội không chỉ dừng lại ở những giải pháp tạm thời, mà phải “giải quyết các nguyên nhân cơ cấu của nghèo đói” bằng hoán cải cá nhân, đổi mới xã hội, và chính sách công ích mang tính toàn diện.

Tông huấn Dilexi Te nhắc lại rằng người nghèo có “một cái nhìn độc đáo không thể thiếu cho Giáo Hội cũng như cho toàn thể nhân loại”. Chính từ bên lề, nơi những người bị tổn thương đang sống, Giáo Hội đọc được những dấu chỉ của thời đại và nghe được tiếng nói của Đức Kitô.