Trong nhiều thập niên, xung quanh cái chết của Cha Phanxicô Xaviê Trương Bửu Diệp, đã có không ít lời đồn đoán: có người cho rằng ngài bị Việt Minh sát hại; người khác lại nghi ngờ đó là âm mưu chính trị hay mâu thuẫn tôn giáo.
Tuy nhiên, cuộc điều tra kéo dài từ năm 2011–2017 do Giáo phận Cần Thơ tiến hành với 23 nhân chứng được tuyên thệ đã làm sáng tỏ toàn bộ sự thật lịch sử.

Tài liệu ghi rõ: “Hoàn cảnh cái chết của Cha Diệp đã được làm sáng tỏ ngoài sự nghi ngờ: ngài bị sát hại bởi hai lính đào ngũ Nhật Bản.” (Phần 4.1 – Sự thật)

Hai kẻ giết người – lính Nhật đào ngũ

Theo các lời khai, thi thể của Cha Diệp được tìm thấy trong một ao cá, đầu bị chém đôi từ đỉnh xuống cổ – vết thương đặc trưng của kiếm Nhật (katana).
Giáo phận Cần Thơ kết luận: “Không giống với bất kỳ binh lính nào khác trong khu vực, chỉ có lính Nhật Bản mới được trang bị và sử dụng thành thạo loại vũ khí này.” (Phần 4.1 – Sự thật)

Một nhân chứng, bà H., kể lại: “Trong đám đó thì có mấy thằng Nhật… Mỗi thằng Nhật có mang kiếm dài, sáng giới. Khi con đi ngang, thằng Nhật tưởng con trốn nên rút kiếm kề vào cổ con.” (Phần 4.1)

Một người trong nhóm quân hỗn tạp từng chứng kiến tận mắt vụ hành quyết, thuật lại: “Họ kêu Cha quỳ xuống, rồi rút gươm ra chém cha từ sau ra trước. Hai thằng lính người Nhật là người chém Cha Diệp… Sau khi bị chém, họ đạp xác Cha xuống ao.” (Lời chứng ông D.)

Như vậy, kẻ trực tiếp sát hại Cha Trương Bửu Diệp chính là hai lính Nhật đào ngũ, từng lẩn trốn tại khu vực Tắc Sậy sau khi Nhật đầu hàng năm 1945.

Động cơ thật sự: hận thù và trả thù

Tài liệu điều tra cũng chỉ ra động cơ của vụ sát hại: “Hai thằng Nhật này thù Tây, vì Nhật bị thua Tây. Tụi nó coi Cha Diệp theo Đạo của Tây, theo Tây. Tụi nó ghét Tây nên nó giết Cha để trả thù Tây.” (Lời chứng ông S., Phần 4.1)

Nói cách khác, Cha Diệp bị giết không vì chính trị, mà vì lòng hận thù mù quáng của những kẻ lạc lõng trong chiến tranh.
Đây là chi tiết có giá trị lịch sử quan trọng, bởi nó bác bỏ hoàn toàn những cáo buộc sai lệch từng quy trách nhiệm cho các tổ chức trong nước.

Không phải Việt Minh, cũng không phải người Pháp

Báo cáo của Giáo phận Cần Thơ khẳng định dứt khoát: “Cuộc điều tra đi đến kết luận chắc chắn rằng cái chết của Cha Phanxicô Xaviê Trương Bửu Diệp không liên quan đến Việt Minh hay Đảng Cộng sản Đông Dương.” (Phần 4.2a)

Thậm chí, các văn kiện thời đó cho thấy Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kêu gọi “giữ gìn từng giọt máu của đồng bào để xây đắp tương lai Tổ quốc” (Thư gửi đồng bào Nam Bộ, 10.3.1946) đúng hai ngày trước khi Cha Diệp bị sát hại.

Còn về phía Pháp, các nhân chứng cũng xác nhận: “Cha không làm chính trị, quân sự gì hết. Tây đến ruồng thì cha ra đứng trước nhà thờ, họ thấy cha thì bỏ đi luôn.” (Lời bà Nh., Phần 4.2c)

Điều này cho thấy ngài là người trung lập, không thuộc phe nào, chỉ trung thành với sứ mạng của một linh mục “sống và chết với đoàn chiên.”

Một tội ác giữa chiến tranh, một chứng nhân của đức tin

Cha Diệp bị giết ngày 12 tháng 3 năm 1946 tại vùng Cây Gừa, Tắc Sậy.
Tài liệu chính thức kết luận: “Cha đã chết vì những lý tưởng Tin Mừng: yêu thương, công bằng và hòa bình. Ngài từ chối mọi hành động bạo lực, kể cả khi có thể tự vệ.” (Phần 5.1)

Và vào ngày 25 tháng 11 năm 2024, Đức Giáo hoàng Phanxicô đã tuyên bố:

“Cha Trương Bửu Diệp đã bị giết vì lòng thù ghét đức tin.” (Phần 5 – Kết luận)

Người giết Cha Phanxicô Xaviê Trương Bửu Diệp không phải là người Việt, mà là hai lính Nhật đào ngũ, hành động vì thù hận và bạo lực phi lý trong thời loạn.
Nhưng cái chết của ngài không khép lại bằng hận thù mà mở ra bằng ánh sáng của đức tin và sự tha thứ. “Ngài chết như một mục tử hiến mạng cho đoàn chiên và chính vì thế, máu ngài trở nên hạt giống cho đức tin của muôn người.” (Giáo phận Cần Thơ, 2025)